Geschiedenis

De geschiedenis van het Stichts-Hollandse grensgebied in vogelvlucht.

Romeins grensgebied

In de eerste eeuwen van onze jaartelling vormde de Rijn de noordgrens van het Romeinse rijk. Hierlangs was een weg met op regelmatige afstanden verdedigingsforten aangelegd. Eén van deze forten (Laurum) was gelegen op de plaats van het tegenwoordige centrum van Woerden en waarschijnlijk lag er een kleinere versterking in Bodegraven.

Grote ontginningen

In die tijd werden alleen de hoger gelegen stroomruggen (het ‘oude land’) bewoond. Op de woeste gronden daarbuiten, met voornamelijk moerasbos en klei op veengronden, was vestiging nauwelijks mogelijk. In de 12de – en 13de eeuw werden de woeste gronden ontgonnen volgens het in de Hollands-Utrechtse laagvlakte gebruikelijke systeem van de zogeheten ‘cope’-ontginningen. De eigenaars van de grond, meestal de bisschop van Utrecht of de graaf van Holland, gaven het in cultuur te brengen gebied uit aan ondernemers in ontginningen (‘copers’). Zij hielden voor de percelen een vaste maatvoering aan. Nog steeds zijn deze regelmatige verkavelingspatronen zichtbaar in het huidige weidelandschap. Ook in de namen van dorpen en buurtschappen als Papekop, Willeskop, Teckop, Gerverscop, Putkop, Reijerscop, Hoenkoop en Oukoop is de ontginningsoorsprong nog te herkennen.

Rechtspraak en bestuur

In de ontgonnen gebieden werden gerechten of ambachten gevormd, waarin onder leiding van een schout door de volwassen mannelijke inwoners, de ‘gemene buren’ de rechtsregels werden gehandhaafd. Later werd de burenrechtspraak vervangen door schepenrechtspraak, die werd uitgeoefend door een benoemd college van schepenen. Vervolgens werd de jurisdictie door de landsheer (de bisschop of de graaf) in leen gegeven aan de ‘copers’, waarna de in het leenstelsel opgenomen gerechten en ambachten ook wel werden aangeduid als ‘heerlijkheden’. De structuur van gerechten en heerlijkheden bleef tot in de 18de eeuw gehandhaafd, waarbij het leenaspect nog slechts een symbolische betekenis had. Na 1811 werden uit de gerechten en ambachten gemeenten gevormd.

Oorlog en vrede

Waar de vroege bewoning zich op de hooggelegen plaatsen langs de Oude Rijn en de Hollandse IJssel concentreerde ontstonden soms door stichting van een burcht of versterking verdedigbare plaatsen. Aan deze bewoningscentra werden dikwijls stadsrechten verleend: Oudewater kreeg die in 1265, Montfoort in 1329 en Woerden in 1372. De positie van deze steden in het Stichts-Hollandse grensgebied was vaak de oorzaak van schermutselingen en oorlogen, aanvankelijk tussen Holland en Utrecht, maar later, zoals in 1572, 1672 en 1813, ook tussen grotere machten.

Dagelijks brood

Als middelen van bestaan kunnen, naast het agrarisch bedrijf in het landelijk gebied, worden genoemd: de kleiverwerkende industrie en de ambachten en handel binnen de steden. Specifiek zijn b.v. de productie van knopen in Montfoort (de bijnaam van de Montfoorters is ‘knopendraaiers’), de touwfabricage in Oudewater (de Oudewaterse ‘geelbuiken’), de klompenmakerij in Linschoten en vanaf het eind van de 19de eeuw de kaashandel in Woerden en Bodegraven.

Heden en toekomst

Vooral in de tweede helft van de 20ste eeuw traden er grote veranderingen op in de omvang en samenstelling van de bevolking en de daarvoor nodige infrastructuur. Door verschuiving van de provinciale grenzen en door gemeentelijke herindelingen zijn vooral de kleinere gemeenten opgeheven en samengevoegd.
Maar nog veel ingrijpender zijn de recente grootschalige ruimtelijke ontwikkelingen, waardoor het karakter van stad en landschap soms onherkenbaar verandert. Daarom is het juist in deze tijd, meer dan ooit, nodig om aandacht te blijven schenken aan de maatschappelijke, culturele en geografische aspecten van het historische erfgoed en om mede vanuit een historisch perspectief de blik te wenden naar de toekomst.

Het lidmaatschap van de Stichts-Hollandse Historische Vereniging, die in 1957 werd opgericht o.a. naar aanleiding van de plannen tot demping van de Oude Rijn in de binnenstad van Woerden, kan daarbij de gewenste belangstelling en kennis verschaffen.

Bekijk de overzichtskaarten →